Λίγα λόγια για τα τραγούδια και τους σκοπούς, τις μουσικές σπουδές και την μουσική ζωή στην Ιεράπετρα.
Ο πατέρας μου σπούδασε βιολί στον δάσκαλο τον Μανιουδάκη προπολεμικά για 2 χρόνια στο Ωδείο Ιεραπέτρας με πρωτοβουλία του παππού μου,  του Σήφη Κατσανέβα, και μεταπολεμικά με μαθήματα βιολιού στην Αθήνα όπου σπούδαζε στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο  μαζί με τον αδερφό του Μανώλη.  Στο σπίτι, στο πατρικό στην Ιεράπετρα, στην αποθήκη σε πρόσφατη ανακαίνιση η Θεία μου Αλίκη και αδερφή του πατέρα μου βρήκε δύο βιολιά σε παλιές θήκες που ήταν από αυτά που ο Δάσκαλος ο Μανιουδάκης έφερνε για να δίνει στους μαθητές του ώστε να έχουν βιολιά να μελετούν και μαζί και ένα τετράδιο του πατέρα μου με νότες, με ασκήσεις και αρπέζ.  Εκτός από αυτά τα δύο βιολιά (το ένα δεν μπορεί να παιχτεί καθόλου πλέον είναι αρκετά «πρωτόγονο» στην κατασκευή) ο Γιάννης  ο Μανιουδάκης χάρισε στον παππού μου τον Σήφη ένα βιολί μάλλον του 1880 και κάτι (όπως αναγράφεται στο εσωτερικό του) για να τον ευχαριστήσει. Ο λόγος ήταν ότι ο παππούς μου τον φιλοξένησε για ένα μήνα στο ξενοδοχείο που διατηρούσε στην Ιεράπετρα προπολεμικά όταν ο Γιάννης ο Μανιουδάκης έπρεπε να μετακομίσει με την οικογένειά του σε άλλη πόλη της Κρήτης και να φύγει από την Ιεράπετρα.
Έτσι η παράδοση του βιολιού στην οικογένεια είχε αρχίσει πριν από τον πόλεμο του 40.
Ο παππούς μου ο Σήφης ο Κατσανέβας με καταγωγή (από τον πατέρα του Μανώλη Κατσανέβα) από το Ασκύφου περιοχής Σφακίων γεννημένος όπως αναφέρθηκε παραπάνω το 1888 ήταν ένας άνθρωπος που πρόλαβα να γνωρίσω ελάχιστα αλλά χαράχτηκε στην μνήμη μου όπως και ο χορός του Θείου μου.
Όταν ο πατέρας μου άρχισε να μαθαίνει βιολί ο παππούς, τον έπαιρνε και τον ανέβαζε στο χωριό στη Ζήρο. Ήταν το χωριό στο οποίο κατέληξαν οι Σφακιανοί όταν αναγκάστηκαν να αφήσουν το Ασκύφου εκεί γύρω στο 1800 και βάλε για να αποφύγουν σαν οπλαρχηγοί που ήταν  την σύλληψή τους από τους Τούρκους. Ήταν μάλλον η εποχή που οι Οθωμανοί έχτισαν Κάστρο μέσα το οροπέδιο του Ασκύφου για να μπορούν να ελέγχουν τους Σφακιανούς που επαναστατούσαν συνέχεια…
Στην Ζήρο από κάποιον λυράρη (που το όνομά του είναι άγνωστο), ο πατέρας μου παιδί ακόμη, έμαθε τον Στειακό τον τραγουδιστό (track 5). Επάνω του προσάρμοσα τις μαντινάδες όπως θα τις τραγουδούσε ο παππούς μου αν ζούσε. Χωρίς να μπορώ να το αποδείξω και μόνο από τις πιθανότητες ενδεχομένως ο λυράρης αυτός να ήταν ο Φοραδάρης ή κάποιος άλλος αντίστοιχος και της ίδιας «κοπής» όπως θα λέγαμε. Τις Κοντυλιές όμως αυτές δεν τις έχω ξανακούσει να παίζονται έτσι παρ’ότι θυμίζουν με κάποιον τρόπο άλλες παραλλαγές από Κοντυλιές για μαντινάδες.
Ο χανιώτικος (track 6) επίσης είναι παιγμένος με πολύ ιδιαίτερο τρόπο. Θυμίζει πολύ σε κάποια μοτίβα του μία παραλλαγή που παίζει ο Δερμιτζογιάννης αλλά είναι και αυτός ο σκοπός εν πολλοίς άγνωστος τουλάχιστον σε μένα. Ωστόσο ο «τρόπος» και η αισθητική του είναι πολύ κοντά σε άλλες ηχογραφήσεις συρτών παιγμένων από βιολάτορες της Ανατολικής Κρήτης (βλ.CD Τα ραδιοφωνικά CD 3 track 6 Χανιώτικος από τον Παπαχατζάκη). Είναι πιο «Αιγιακός» και όπως και σε αυτόν εδώ το Χανιώτικο του πατέρα μου, τα μοτίβα ταιριάζουν απόλυτα με τον τρόπο που χορεύεται ο Χανιώτικος στην Ανατολική Κρήτη (όπως μου τον έδειξαν και οι μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες στην Ζήρο). Ακόμη αυτός ο χορός θυμίζει πολύ την Ροδίτικη Σούστα. Όπως άλλωστε και ο σκοπός της Ροδίτικης Σούστας έχει μοτίβα από τον Κρητικό Μαλεβιζιώτη Πηδηχτό.  Κάτι που μαζί και με άλλες τέτοιες περιπτώσεις παρουσιάζει την Κρήτη σαν μία τοπικότητα μέσα στην ευρύτερη παράδοση των Δωδεκανήσων, μια από τις αρχαιότερες της περιοχής του Αιγιακού χώρου.
Ο «Ξενύχτης» (track 7) ήταν ο σκοπός που έπαιζαν στις καντάδες εξ ού και το όνομα του. Άκουσα μόνο κάποια μοτίβα του μέσα σε σειρά από άλλες Κοντυλιές αλλά ποτέ δεν τον έχω ακούσει ολόκληρο όπως μου τον έπαιξε ο πατέρας μου.
Ο Μαλεβιζιώτης –Πηδηχτός (track 4) σε λίγο πιο αργό τέμπο θυμίζει σε πολλά αυτούς που ακούγονται και ανατολικά και δυτικά στην Κρήτη. Για τον σκοπό αυτόν του Πηδηχτού ο πατέρας μου, μου έδωσε την πληροφορία, ότι τους τον είχε δώσει σαν βασική μελωδική γραμμή σε παρτιτούρα σε νότες ο Δάσκαλος ο Μανιουδάκης και ότι ωστόσο όλα τα γυρίσματα και οι διανθίσεις έγιναν από τον ίδιο με βάση αυτά που άκουγε από άλλους βιολάτορες της Ιεράπετρας. Αυτό μάλλον αφορά και όλους τους άλλους σκοπούς, εκτός από τον «Στειακό Τραγουδιστό». Ο Μαλιβιζιώτης αυτός, έχει μοτίβα (όπως και οι άλλοι «Μαλεβιζιώτες») που ταιριάζουν με άλλες χορευτικές μελωδίες του Αιγαίου και με μοτίβα μελωδιών παλιών Ικαριώτικων σκοπών.
Ανάμεσα στους πιο αγαπημένους σκοπούς του πατέρα μου ήταν και η «Μπουκλουμπού» (track 1). Ταιριάζει σε πολλά με τον τρόπο του  Αβησσυνού και άλλων παλιών βιολατόρων της περιοχής. Ωστόσο ο πατέρας μου τις έπαιζε με τον δικό του ιδιαίτερο Γεραπετρίτικο τρόπο και προσπάθησα να τις παίξω με αυτόν τον τρόπο για να μείνει το ιδιαίτερο χρώμα του.  Από τα ακούσματα που είχα ταίριαξα επάνω του τις μαντινάδες.
Δίπλα στα ακούσματα που είχα από τον πατέρα μου υπήρχαν πάντα κάποιοι σκοποί που χαράχτηκαν μέσα στο μουσικό και καρδιακό συνειδητό και ασυνείδητό μου με τρόπο που αναζητούσαν δικαίωση: Ένας τέτοιος ήταν οι Kοντυλιές αυτές «του Δερμιτζογιάννη» (όπως τις ονομάζω) (track 3) με τις χαρακτηριστικές συγκλονιστικές «ψιλές» δοξαριές αυτού του αγαπημένου λυράρη της ανατολικής μεριάς της Κρήτης.
Ο δεύτερος είναι ο παλιός Ερωτόκριτος (track 2) παιγμένος με τον τρόπο που τον άκουγα εδώ και πολλά χρόνια να τον παίζει ο Παπαχατζάκης στο cd “Μουσικές Αναδρομές από την Ανατολική Κρήτη» που μου χάρισε ο αείμνηστος Γεώργιος Παπαγεωργίου ο διευθυντής του Ραδιοφωνικού Σταθμού Ιεραπέτρας όταν του ζήτησα να με βοηθήσει για να βρώ παλιούς βιολάτορες στην περιοχή. Αντάμειψε τον κόπο μου με δύο τρόπους: με το να με συστήσει στον Πεδουλάφτη ή Γεώργιο Λαποκωσταντάκη (Αιωνία του η μνήμη), και χαρίζοντάς μου αυτό το Cd που ήταν αληθινή αποκάλυψη για μένα :   ακούσματα ατόφια, γλυκιές μουσικές που να στάζουν μέλι και δάκρυ ταυτόχρονα, παιγμένες από τα παλιά βιολιά της ανατολικής Κρήτης και τραγουδισμένες από φωνές που δεν είχαν το παραμικρό ίχνος επιτήδευσης.
Χωρίς να το επιδιώξω αυτοί οι βιολάτορες πήραν δικαιωματικά από μόνοι τους την θέση τους στο μικρό μου πάνθεο των ηρώων της Κρητικής μουσικής που υπήρχε ήδη στο υποσυνείδητό μου. Και ζητούν από τότε να δικαιωθούν.
Έτσι μαζί με τον φωνητικό σκοπό του Ερωτόκριτου (track 2) που τραγουδούσε ο παππούς μου ο Σήφης (εδώ ο πατέρας μου) και που ταιριάζει τόσο πολύ με τις ηχογραφήσεις του Ερωτόκριτου που έχει καταγράψει ο Samuel Baud-Bovy, αποφάσισα να προσπαθήσω να μάθω και να ξαναπαίξω και αυτόν τον σκοπό. Ξέρω ότι όσο και αν τον πλησίασα είμαι πολύ μακρυά ακόμη. Αλλά εύχομαι να είναι αυτός ένας λόγος για να ακουστεί πιο πολύ ακόμη αυτή η αριστουργηματική ηχογράφηση του Γιάννη Παπαχατζάκη που πλέον μπορεί κανείς να την βρεί ακόμη και στο διαδίκτυο.
Σε όλες τις ηχογραφήσεις που βασίζονται πάνω στις ηχογραφήσεις του πατέρα μου προηγείται ένα πολύ μικρό απόσπασμα από την ηχογράφηση του 2002 και στη συνέχεια συνεχίζεται η δική μου «αναπαραγωγή» του σκοπού.
Εύχομαι αυτή η μικρή δουλειά να μείνει σαν μια πολύ μικρή προσφορά στη μουσική του νησιού και ένας φόρος τιμής όχι μόνο στον πατέρα μου και τους ανθρώπους της οικογένειάς μου και τους παππούδες μου τους οποίους υπερευχαριστώ  αλλά κυρίως σε έναν μουσικό «τρόπο» του να ζεί κανείς την μουσική. Έναν «τρόπο» που κινδυνεύει να χαθεί και αυτός όπως και όλα τα άλλα σπάνια είδη σε αυτόν τον πλανήτη!
Όποιος τον αγαπήσει, αυτός και μόνο θα τον ζήσει!

Συντελεστές:
Βιολί–τραγούδι-κουδούνια-μαντινάδες εκτός του Ερωτόκριτου:
Αθηνά Κατσανεβάκη
Κιθάρα: Νίκος Σιδηρόπουλος
Ηχογράφηση: Studio Fonografos
Sound Design: Αστέριος Τράκας

Φωτογραφίες από το οικογενειακό αρχείο
του Νικόλαου και της Ζαχαρούλας Κατσανεβάκη